Łomża: Stary Cmentarz Żydowski

Stary Cmentarz Żydowski w Łomży

Łomża, podobnie jak wiele polskich miast, była zamieszkiwana przez Żydów. Liczebność ludności wyznania mojżeszowego zmieniała się wraz ze zmianami polityczno-ustrojowymi. Pierwsze historyczne wzmianki o ich obecności datowane są na rok 1494. Od roku 1556 zostali dotknięci zakazem osiedlania się w obrębie miasta, który to zakaz został powtórzony pod koniec XVI w. *"De non tolerandis Judaeis" był przywilejem obowiązującym w miastach królewskich. Jego nadrzędną rolą była ochrona kupców chrześcijańskich przed konkurencją kupców żydowskich. Z tego względu ludność żydowska zmuszona była zamieszkiwać na peryferiach miast i we wsiach ościennych, jak Rybaki (obecnie Rybaki to ulica wchodzącą w skład Łomży). Lokalizacja nie była przypadkowa, albowiem na ulicy Senatorskiej (która dawniej wchodziła w skład Rybaków) mieścił się dawny szpital żydowski (dziś zajmowany przez Liceum Ogólnokształcące nr 3) a sama ulica kończyła się przy bramie do zamku, usytuowanego na skarpie. Tak tak, Łomża posiadała zamek. I to nie byle jaki, albowiem ufundowany przez książąt mazowieckich w XV lub XVI wieku. W zamku zaś mieszkała przez pewien czas sama królowa Bona. Niestety w XVII w. budowla została mocno zniszczona. 

Usytuowanie dawnego zamka i przylegającej do niego dzielnicy żydowskiej tłumaczy lokalizację starego cmentarza. Położony między ul. Woziwodzką a ul. Rybaki kirkut jest jednym z punktów widokowych, ze skarpy na Narew i leżącą na przeciwległym brzegu Piątnicę.

Nagrobki, zniszczone w czasie wojny, zostały po wojnie ponownie poustawiane i aktualnie znajdują się w trzech skupiskach. 

Cmentarz został założony około roku 1820, choć ze względu na fakt, iż oficjalną zgodę na ponowne osiedlanie się Żydów w obrębie miasta władze zaborcze wydały dopiero 1822 r., niektóre źródła podają jako założycielski rok 1830.**

 Aktualnie macewy stoją na otwartej przestrzeni, na zboczu wzniesienia. Na ukos biegnie ścieżka prowadząca od ul. Woziwodzkiej do ul. Rybaki. Dookoła widać domy mieszkalne. Tak oto przeszłość przeplata się z teraźniejszością.

W 1892 r. podjęto decyzję o wprowadzeniu zakazu dalszych pochówków w obrębie kirkutu, ze względu na jego przepełnienie. Nowy cmentarz został założony w roku zamknięcia starego przy ul. Wąskiej. Niemniej pochówki na starym terenie nadal miały miejsce. Ostatni znany miał miejsce w 1942 r. Aktualnie znajduje się na nim ok. 150 nagrobków.

Nowy cmentarz również usytuowany jest na zboczu z widokiem na Narew.

Aktualnie cmentarz jest ogrodzony murem i odcięty od świata furtką zamkniętą na klucz. Po wojennej zawierusze ocalało na nim ok. 500 nagrobków, ostatni z 1941 r.

 * Rafał Zubkowicz, Łomża - Gród na nadnarwiańskiej skarpie, Amistad Sp. z o.o. - Program Polska Turystyczna, Kraków 2011, s. 56.
 ** Przemysław Burchard, Pamiątki i zabytki kultury żydowskiej w Polsce, Warszawa 1990, s. 67.